Türk Akademisi, Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü ile birlikte 2019 yılından bu yana Moğolistan’ın Arhangay bölgesindeki Nomgon Vadisi’nde arkeolojik kazı çalışmalarını sürdürmektedir.
2022 yılında Nomgon-2 Anıt Külliyesi’nde yapılan kazılarda, diğer önemli tarihi eserlerin yanı sıra üzerinde Göktürk ve Soğd yazıları bulunan bir yazıtın üst kısmı keşfedilmiştir. Bu yazıtın okunması sonucunda, Göktürk yazısıyla kazınmış 12 satırlık bir metin (“Kutlug Kağan Türk... Tanrı oğlu ...”) ve Soğdca yazılmış 6 satırlık bir metin (“Kutlug Kağan...”) ortaya çıkarılmıştır. Bu bulgular, anıt külliyesinin bir kağanın onuruna yapıldığına dair bilimsel bir temel sunmuştur.
2023 yılında Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü’nün ortak çalışmalarıyla yazıtın alt kısmı da bulunmuştur. Ancak, alt kısmındaki Göktürk yazısı önemli ölçüde tahrip olmuş ve okunamaz hale gelmiştir. Neyse ki yazıtın arka yüzünde yer alan Çince metin kısmen korunmuş ve okunabilir durumdadır.
Keşfedilen yazıtın tanıtımı, 2024 yılında Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü tarafından Ulan Batur’da yapılmıştır. Çince metnin çözülmesi için İç Moğolistan Üniversitesi’nden uzmanlar davet edilmiştir: Prof. Borjigitai Muren, Dr. Chui Ningve Dr. Sugar. Yazıtın alt kısmındaki Çince metin, yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan sola düzenlenmiştir. 3. satırdan 8. satıra kadar olan kısım, kısmen okunabilmiştir. Yazıtın alt kısmında toplam 15 satır bulunmaktadır ve her satırda yaklaşık 24 hiyeroglif yer almaktadır (toplamda yaklaşık 290-300 hiyeroglif).
Ocak 2025 itibarıyla, İç Moğolistan Üniversitesi’nden uzmanların çalışmaları sonucunda yazıtın alt kısmındaki Çince metnin bir bölümü okunabilmiştir. Özellikle 4. satırda “Türk” sözcüğü ve “Kutlug” (Çince okunuşu: “Gu-du-lu”) unvanı tespit edilmiştir.
Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü, Nomgon-2 Anıt Külliyesi’nin Göktürk dönemine ait olduğu ve büyük olasılıkla İkinci Türk Kağanlığı’nınkurucusu İlteriş Kutlug Kağan’ın (682-692) onuruna yapıldığı tespitini doğrulamaktan mutluluk duymaktadır.
Türk Akademisi ile Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü’nün NomgonVadisi’ndeki ortak arkeolojik kazı çalışmaları devam edecektir.
